‘Mond is de spiegel voor de gezondheid'

De mond is een uniek orgaan. Men gebruikt de mond om mee te eten, te spreken en emoties mee te tonen. Het kan bepalend zijn voor de indruk die iemand maakt op anderen. Daarnaast is de mond een onderbelichte risicofactor voor verschillende ziekten en heeft de mond een signaalfunctie voor onder andere hart- en vaatziekten en diabetes. De tandarts kan dus een grote rol gaan spelen in het sneller constateren van gezondheidsproblemen.

Poortwachter voor herkennen signalen

De rol van de mond in de algehele gezondheid is veel belangrijkere dan mensen over het algemeen denken. Volgens Bruno Loos, hoogleraar parodontologie bij het Academisch Centrum Tandheelkunde Amsterdam, is de mond namelijk de spiegel van de gezondheid. “Net zoals alle andere organen staat de mond in contact met het hele lichaam en kan het in sommige gevallen signalen afgeven voor problemen met de algemene gezondheid.”
Een tandarts of mondhygiënist zou daarom een poortwachter kunnen zijn voor het herkennen van signalen voor ziekten als anorexia, obesitas, diabetes, hart- en vaatziekten en bloedziekten. De tandarts kan met deze signaalfunctie een nuttige toevoeging zijn in gezondheidspreventie, bevestigt Wolter Brands, voorzitter van de Koninklijke Nederlandse Maatschappij tot bevordering der Tandheelkunde (KNMT). “Tandartsen hebben het grote voordeel dat zij geregeld mensen zien die gezond zijn, of dit in ieder geval denken, en normaal gesproken niet naar een huisarts zouden gaan.” Tijdens controles kunnen signalen opgemerkt worden die anders ongezien waren gebleven.

Vorming van tandvleesontsteking

Een ongezonde mond geeft op verschillende vlakken risico’s. Er zijn uiteraard de risico’s in de mond zelf, zoals gaatjes of kiespijn. Bij het vermijden of uitstellen van behandeling kan een gaatje een abces tot gevolg hebben. “Als zo’n abces in de nek zit, kan dit zelfs de slikfunctie of ademhaling in gevaar brengen en levensbedreigend zijn”, legt Brands uit. Aan de andere kant is er het risico op ontstoken tandvlees, oftewel gingivitis. Uiteindelijk kan deze ontsteking zich ontwikkelen tot parodontitis. In dit stadium heeft de ontsteking de ophanging van de tanden bereikt. Het ontwikkelen van parodontitis heeft verschillende oorzaken. Grofweg de helft van alle mensen kan parodontitis krijgen. Dit heeft gedeeltelijk te maken met genetische aanleg.
“Er zijn ook andere belangrijke factoren, zoals voeding, tekort aan vitaminen, roken, stress en levensstijl, die stuk voor stuk invloed hebben”, aldus Loos. Het is uiteindelijk afhankelijk van die factoren hoe het lichaam op parodontitis reageert. Bij sommigen is dat vrij heftig. Grofweg 10 procent van de Nederlanders heeft de ernstige vorm van parodontitis; onder rokers stijgt dat percentage zelfs naar 20 procent. Ouderen en mensen met suikerziekte of overgewicht zijn ook een risicogroep.

Tandplaque

Parodontitis begint altijd met een tandvleesontsteking, maar niet elke tandvleesontsteking heeft ernstige parodontitis tot gevolg. In de mond nestelen zich vele verschillende bacteriën en deze bacteriën maken voortdurend tandplaque aan. Zodra dit laagje plaque steeds dikker en ouder wordt, zijn de schadelijke bacteriën in de meerderheid, waardoor tandvleesontsteking kan ontstaan. Die laag tandplaque verkalkt uiteindelijk tot tandsteen. Met het ruwe tandsteen als ondergrond, gaat dit proces steeds verder. Naar verloop van tijd kan het tandvlees los raken van de tand en ontstaat er ruimte voor de bacteriën zich te nestelen onder het tandvlees, bij de tandwortel. De bacteriën graven steeds dieper, zelfs tot op het bot. De aanhechtingen van de tanden en kiezen worden aangetast, ze verliezen hun verbinding met het kaakbot en raken los.

Constatering en behandeling tandvleesontsteking

Ontsteking aan het tandvlees wordt doorgaans te laat behandeld, vanwege het langzame en meestal klachtenvrije proces. De ontsteking zit namelijk aan de binnenkant van het tandvlees en blijft vaak onopgemerkt. Onbehandelde parodontitis kan grote gevolgen hebben. Het aantasten van het kaakbot kan hart- en vaatziekten, diabetes, vroeggeboorte en zelfs kanker tot gevolg hebben. Slechte adem en bloedend, rood of opgezwollen tandvlees kunnen de eerste waarschuwingstekens zijn. Met een smal meetlatje kan de tandarts constateren in welk stadium de parodontitis is. Voor een juiste diagnose en effectieve behandeling is het noodzakelijk meerdere metingen uit te voeren en röntgenfoto’s te maken. De behandeling begint doorgaans met poetsinstructies en een controle. De schadelijke plaquelaag en tandsteen worden verwijderd, net als de bacteriële laag op het worteloppervlak en onder het tandvlees. In sommige gevallen, als de ontsteking tot diep in het kaakbot aanwezig is, wordt gekozen voor een uitgebreidere behandeling.
Om de ruimte onder het tandvlees goed te reinigen wordt het tandvlees onder plaatselijke verdoving chirurgisch een beetje van de tanden losgemaakt. Het kan zijn dat de tandarts ook een antibioticum voorschrijft. Indien nodig volgen nog enkele behandelingen. Goede mondverzorging verbetert in ieder geval de prognose van het gebit en tandvlees en levert naast de signaleringsfunctie ook een bijdrage aan het grote plaatje. Het zijn bescheiden bijdrages die toch allemaal een beetje helpen, stelt Loos. Uit onderzoeken blijkt dat het bloedvatstelsel iets verbetert en dat suikerziekte beter te reguleren is. “Als je het in perspectief plaatst, is parodontitis een significant onafhankelijke risicofactor voor de gezondheid, maar wel minder dan een verhoogd cholesterol of een hoge bloeddruk.”

Risicofactor

De mondgezondheid hoort dus thuis in het rijtje van risicofactoren voor de gezondheid, vindt Brands. Een onbehandelde tandvleesontsteking (gingivitis en parodontitis) is namelijk vaak een forse
ontsteking, veroorzaakt een behoorlijk oppervlakte aan ontstekingsweefsel en werkt een verhoogde ontstekingsgraad van het lichaam in de hand. Het zou dus mooi zijn als de tandarts de normale controle wat kan uitbreiden, stelt Brands. “Een tandarts is medisch geschoold en weet veel van gezondheid. Controleren op suikerziekte of de body mass index (BMI) berekenen, kan een mooie toevoeging zijn aan de algemene gezondheidscontrole.” Ook cardioloog Janneke Wittekoek ziet de voordelen. Mensen gaan over het algemeen pas aan hartgezondheid denken rond hun vijftigste jaar, als iemand in de omgeving een hartinfarct heeft gehad, weet Wittekoek. “Dat terwijl hartproblemen in Nederland doodsoorzaak nummer één zijn. Je kunt een hoop voorkomen door tijdig signalen op te vangen, mensen hierop te wijzen en richting een gezonde levensstijl te sturen.” Maar liefst 80 procent van de hart- en vaatziekten is te voorkomen met een gezonde levensstijl.

Hart- en vaatziekten

‘Zowel plaque op de tanden als plaque op de kransslagaderen moet worden voorkomen’, is het motto van Wittekoek: bij een chronische ontsteking is het lichaam in een permanente staat van inflammatie. Vanuit deze ontsteking komen ontstekingsfactoren en bacteriën in de bloedbaan. Als vaten, die al beschadigd zijn door aderverkalking, of erger nog hartkleppen, in contact komen met deze stoffen, kunnen ook daar ontstekingen ontstaan. Met het oog op aderverkalking is behandeling van ernstige tandvleesontstekingen dus van groot belang. Bij ontstekingen is de stof Creatief proteïne (CRP) verhoogd in het bloed. Dit wordt ook al sinds langere tijd als marker van aderverkalking onderzocht. Mensen met een hogere CRP-waarde hebben anderhalf tot drie keer zo veel kans op een hartaanval en twee keer zo veel kans op een beroerte. Daarnaast leiden een chronische ontsteking en hogere bacteriegraad in de mond tot een hogere ontstekingstoestand. De hogere bacteriegraad kan op zijn beurt weer het proces van aderverkalking versnellen. Bij medische onderzoeken en congressen wordt steeds vaker aandacht gegeven aan de vraag hoe we deze ontstekingen kunnen verminderen, merkt Wittekoek.

Diabetes en parodontitis

De precieze relatie tussen parodontitis en diabetes is nog onbekend. Wel is duidelijk dat het in de meeste gevallen van diabetes type 2, een tweeledige relatie is. Mensen met diabetes hebben een hogere kans op infecties en ontstekingen in de mond. “Het een versterkt het ander. Als je parodontitis succesvol weet te behandelen, is de bloedsuikerspiegel beter te reguleren. Bij een succesvolle diabetesbehandeling, is parodontitis beter aan te pakken”, aldus Brands. Aan de mond zijn in sommige gevallen signalen af te lezen dat iemand mogelijk suikerziekte heeft. De tandarts zou dus de
voorpost kunnen zijn voor het herkennen van diabetes, stelt Loos. “Er is een onderzoek geweest waarbij ze mensen met ernstige tandvleesziekten hebben getest op suikerziekte, door middel van een vingerprik. In meer dan 20 procent van de gevallen had de patiënt inderdaad een verhoogde marker van diabetes type 2, waarmee hij een verwijzing naar de huisarts kreeg.”

Samenwerking artsen en tandarts

Om de signaalfunctie van de tandarts optimaal te benutten is samenwerking tussen artsen en tandartsen noodzakelijk, stelt Wittekoek. Vanuit diverse disciplines zou mondgezondheid meegenomen moeten worden in het bepalen van iemands cardiovasculair risicoprofiel. Als een huisarts diabetes constateert, zou die de patiënt naar de tandarts kunnen sturen voor controle en eventuele behandeling van tandvleesontstekingen. Dit proces heeft wel even tijd nodig, ook om bekendheid te verwerven bij de patiënt, denkt Wittekoek. “De meeste patiënten die bij mij komen reageren namelijk verbaasd wanneer ik als cardioloog vraag naar de gebitsstatus.”

Een verder gaande samenwerking tussen tandarts en huisarts kan alleen in samenspraak tussen de KNMT en de Landelijke Huisartsen Vereniging (LHV). Het is namelijk niet de bedoeling dat de tandarts een ‘APK-station’ wordt voor de algemene gezondheid, vindt Brands. “We zullen eerst een pilot-onderzoek moeten houden in overleg met de LHV. Wat is de gezondheidswinst en kan het geld besparen als de tandarts ook de algemene gezondheid screent, zoals bloeddruk en BMI? Enerzijds is het namelijk goedkoper om in een vroeg stadium te behandelen, anderzijds worden er dan ook mensen gescreend die misschien wel niks hebben en dat kost ook geld.”

Schooltandarts

Preventie speelt een erg grote rol in het verbeteren van de mondgezondheid, meent Brands. Daarom is het noodzakelijk extra aandacht te geven aan risicogroepen. Met name kinderen en ouderen hebben vaker te maken met een slechte mondgezondheid. Onder kinderen zijn dat niet alleen die uit achterstandswijken, zoals men misschien denkt. Ook in Wassenaar en ‘t Gooi gaan veel kinderen niet naar de tandarts, vertelt Brands. “Men onderschat duidelijk het probleem. In dit geval kan het geen kostenprobleem zijn, omdat kinderen zijn meeverzekerd in de basisverzekering van de ouders. Er moet dus bewustwording worden gecreëerd, want ook kinderen kunnen gevolgen ondervinden van een slechte mondgezondheid.”
Via consultatiebureaus wordt nu geprobeerd ouders die niet met hun kinderen naar de tandarts gaan, voorlichting te geven in mondgezondheid. Verder bezoeken tandartsen scholen om kinderen te wijzen op het belang van een gezonde mond en leren ze de kinderen goed te poetsen. De werkwijze van de hedendaagse schooltandarts is wel anders dan die van de schooltandarts van vroeger, waar sommige mensen misschien slechte herinneringen aan hebben, vertelt Brands. “Kinderen vinden het vaak prachtig en ook de scholen zijn erg enthousiast.”

Verpleeghuizen

Ook onder ouderen in verpleeghuizen is de mondgezondheid vaak in een slechte staat. Ongeveer 80 procent van de mensen die er komen wonen, heeft een ongezonde mond. Vaak zit het probleem in het verschil tussen de objectieve en de subjectieve behandelnoodzaak. Veel ouderen in verpleeghuizen hebben al meerdere problemen en denken dat ook problemen in de mond horen bij ouderdom, stelt Brands. “Door middel van folders en poetskaarten wordt geprobeerd ouderen te informeren. Verder is het erg belangrijk om verzorgenden en verpleegkundigen poetsinstructies te geven.”