Wat stress met ons doet

Stress en allerlei klachten die daarmee samenhangen, vormen een behoorlijke caseload voor huisartsen. Maar welke factoren spelen een rol bij stress en wat kun je als huisarts doen om stress bij patiënten (en jezelf!) te verminderen? Prof. Ad Vingerhoets van de Tilburg University geeft uitleg.

Stressklachten

Stress kan de oorzaak zijn van vele lichamelijke en psychische klachten. We praten makkelijk over stress, maar wat is het nu eigenlijk? “Een belangrijke vraag, want de literatuur verbindt er verschillende betekenissen aan”, vertelt prof. Ad Vingerhoets. Vingerhoets is hoogleraar klinische psychologie aan de Tilburg University. Zijn leerstoel is ‘emoties en welbevinden’. Stress is een van de onderwerpen die zijn bijzondere belangstelling hebben. Grofweg maakt hij onderscheid tussen stress als term die verwijst naar situaties of prikkels, zoals het overlijden van een naaste, en de term stress als aanduiding voor psychische of lichamelijke reacties. De knikkende knieën en de knoop in de maag dus, of het gevoel van neerslachtigheid.

“Daarnaast heb je in de psychologie het psychologisch stressmodel, dat stelt dat stress een gesteldheid is die optreedt wanneer je uit balans bent met je omgeving. Dat uit zich in stressklachten. Bijvoorbeeld: in een bepaalde situatie wordt te veel van je gevraagd, zaken waaraan je moeilijk of niet kunt voldoen. Die situatie vertaalt zich aanvankelijk in kortetermijn-stressreacties en als het lang aanhoudt, kan het chronisch worden en tot gezondheidsklachten leiden.”

Aanstaande bedreigingen het hoofd bieden

Stress is niet per se negatief. Sterker nog: het zorgt ervoor dat het lichaam zich in een staat van paraatheid brengt, ingezet door adrenaline. Aanstaande bedreigingen kunnen we zo het hoofd bieden. Wegrennen in geval van gevaar, of op scherp staan als er een moeilijke opdracht moet worden uitgevoerd. We reageren echter niet slechts op werkelijke gevaren, maar ook op wat we verwachten. Examenvrees, of een overvolle werkweek. Ook in deze situatie bereidt het lichaam zich voor op actie, zonder dat het nodig is. “Blootgesteld worden aan stressvolle prikkels is buitengewoon belangrijk”, vindt Vingerhoets. “Het is nodig om je te louteren, het is goed om met stressvolle situaties om te gaan en om zo stressbestendiger te worden. In een stress-inoculatieprogramma kun je dit groeiproces doormaken. Zoals je met een vaccinatie met een onschadelijk gemaakt virus weerstand opbouwt tegen dat virus, zo werkt zo’n programma ook. Ik adviseer ouders om hun kinderen niet voortdurend uit de wind te houden, maar ook tegenwind te laten ervaren en ze daar goed in te begeleiden.”

Stressniveaus meten

Stress, in beide betekenissen, is te meten aan de hand van allerlei vragenlijsten. Dit zijn enerzijds vragenlijsten gericht op life events, of op meer alledaagse stress of specifiek gericht op de werksituatie. Anderzijds zijn er vragenlijsten gericht op fysieke en psychische klachten. “Je kunt daarnaast ook cortisol en/of adrenaline meten, maar daar moet je wel voorzichtig mee zijn. Cortisol bijvoorbeeld neemt toe bij kortdurende stress, maar bij chronische stress kan het juist een heel laag niveau aannemen”, vertelt Vingerhoets. Stress heeft begrijpelijkerwijs invloed op de bloeddruk en een regelmatige hartslag. “Dat kunnen inderdaad ook aanwijzingen zijn. Stress tast ook de weerstand aan en kan zo de bron zijn van allerlei aandoeningen. Uit onderzoek is bijvoorbeeld duidelijk geworden dat hoe hoger de ervaren stress, hoe groter de kans op een verkoudheid. Ook wondgenezing verloopt langzamer onder invloed van stress. Iedereen denkt veel aan hart- en vaatziekten in relatie tot stress, maar ook deze zaken spelen.”

Chronische vs. acute stress

Het punt is wel dat onderzoek zich voornamelijk richt op acute stresssituaties. “En dan zie je keurig de waarden van cortisol en adrenaline omhoog gaan. De aanname is nu dat deze stoffen in een chronische situatie een werking hebben op het immuunsysteem en dat hangt uiteraard weer samen met allerlei infectie- en auto-immuunziekten. Als dat blijvend ontregeld wordt, kan er van alles gaan gebeuren. Dat verschilt van mens tot mens.” In chronische stresssituaties lijkt het immuunsysteem uitgeput te raken. “Dat zie je vooral bij burn-out, PTSS, chronisch vermoeidheidssyndroom, dat soort manifestaties van chronische stress. Daar gebeurt het nodige onderzoek naar, maar het is zeer complexe materie. Wat we inmiddels wel weten, is dat chronische stress, via het immuunsysteem, ook zijn weerslag heeft op de hersenen en dat daardoor allerlei klachten optreden, van ‘ellendig voelen’ tot ‘lichamelijk onvoldoende verklaarde klachten’. Die vage klachten vormen een belangrijke caseload voor huisartsen.

Medeverantwoordelijk

Geen klachten en situaties die je bewust op zou zoeken, maar in onze huidige economie lijkt het normaal te zijn om een groot aantal werkuren te maken. Of dat er zelfs een mate van trots is op al dat harde werken.

“We lijken de stress wel op te zoeken. Voor een deel zijn stressoren natuurlijk afkomstig van wat het lot ons brengt, maar voor het overgrote deel zijn we verantwoordelijk voor onze eigen situaties en zoeken we stressvolle situaties op. Het mooiste voorbeeld is de perfectionist: iemand die zodanig hoge eisen aan zichzelf en zijn omgeving stelt, dat het bijna onmogelijk is daaraan te voldoen. De oorzaak is dan echt het eigen functioneren”, aldus Vingerhoets. “En we vragen en verwachten steeds meer van onszelf en elkaar. Jonge mensen zitten in veel situaties al dicht tegen een burn-out aan. Of hebben er een.”

Musturberen

Een belangrijke caseload voor de huisarts dus. Die kan letten op de stressoren en de omgang met stress. Vingerhoets: “Verder is sociale steun belangrijk en ten slotte de vraag of je goed kunt ontspannen. Deze vier factoren zou je systematisch kunnen aflopen.” Dus: hoe zit het met de mate aan blootstelling aan stressoren en wat kan daaraan gedaan worden. “Soms is het handig om mensen gewoon een assertiviteitscursus te geven, nee leren zeggen. Of dankzij training beter met de situatie leren omgaan. En hoe ga je om met stress? Ben je inderdaad de perfectionist, of een optimist of pessimist? Is het glas half leeg of half vol? We hebben het wel eens over mensen die de neiging hebben om te ‘musturberen’: ze denken dat ze van alles moeten, ze moeten de beste zijn, ze moeten door iedereen aardig gevonden worden. Zelfs als ze op vakantie zijn, dan moeten ze dit en dat gedaan en gezien hebben. Met relationeel emotieve therapie leer je daarmee om te gaan. En je wordt vooral uitgedaagd: hoezo moet dat? Waarom en van wie moet dat?”

Sociale steun is ten derde eveneens van belang: om hulp durven en kunnen vragen als dat nodig is. In het kader van stressmanagement is het dan goed om mensen die hiermee te maken hebben, een training te geven om de sociale vaardigheden te verbeteren. Ten slotte zijn ontspanningsoefeningen een middel om stress te reduceren. Dat kan variëren van yoga tot een wandeling in het bos.

Aangedane organen

“Het is wel belangrijk om deze vier aspecten goed te onderzoeken. Anders is het een kwestie van de band plakken en de punaises laten liggen.” Vingerhoets vermoedt dat veel mensen met stressgerelateerde klachten bij de huisarts aankloppen, maar dat deze mensen zelf niet altijd het idee hebben dat ze zelf medeverantwoordelijk zijn voor de klachten. Het is soms ook lastig om die klachten goed te onderkennen en te relateren aan stress, realiseert Vingerhoets zich.

“Elk orgaan of orgaansysteem kan aangetast worden en dan kunnen de klachten zich ook nog eens op verschillende manieren manifesteren. De een krijgt diarree, de ander juist verstopping. De een slaapt veel, de ander weer minder. De een gaat meer eten, de ander kan geen hap door zijn keel krijgen. Maar veel mensen gaan ook niet naar de huisarts omdat ze wel een idee hebben wat het probleem is en het zelf kunnen oplossen. Dan is het wel zaak dat de stress niet chronisch wordt. Stress wordt niet altijd serieus genomen, ook binnen de beroepsgroep van medici niet. Ook onder artsen en zelfs medisch studenten zijn de cijfers van burn-outs niet te onderschatten.”