Gezond gehoor is niet te onderschatten

Op het eerste gezicht lijken het gehoor en klinische neuropsychologie, het vakgebied van Olav Wagenaar, niet veel met elkaar gemeen te hebben. “Een klinisch neuropsycholoog houdt zich bezig met de relatie tussen hersenen en gedrag. Als zodanig ben ik in dienst bij een GGZ-instelling die verantwoordelijk is voor de dementiezorg en andere cognitieve stoornissen. Hoewel het gehoor en met name oorsuizen een persoonlijke missie van mij is, is er wel degelijk een verbinding met mijn professionele vakgebied. Het gehoor is een zintuig en de zintuigen zijn nu eenmaal de informatiekanalen voor het brein. Er is een duidelijke relatie tussen de werking van de zintuigen en het functioneren van het brein. Mensen met gehoorverlies krijgen daarom vaak ook psychische klachten, zoals angst of geestelijke vermoeidheid.”

Het gehoor en het gevoel van veiligheid

Het gehoor is een belangrijk zintuig, het enige dat een 360 graden oriëntatie geeft. Het blijkt dat het gehoor een grote rol speelt bij het gevoel en bewustzijn van veiligheid. “Stel dat je nog maar met één oor kan horen, dan kun je niet goed bepalen waar een geluid vandaan komt. In de communicatie kun je je vergissen en dat is erg vermoeiend, maar ten aanzien van de functie van oriëntatie kan dat zelfs gevaarlijke situaties opleveren, bijvoorbeeld in het verkeer”, licht Wagenaar toe. Ondanks het grote belang van een goed gehoor, heeft hij de indruk dat de rol van een goed werkend gehoor voor de psyche en het functioneren van het brein nog wel eens wordt onderschat. Als het brein het door psychische of lichamelijke conditieverlies of zelfs dementie moeilijk heeft, heeft het juist behoefte aan een optimale informatievoorziening. “Door gehoor- of gezichtsverlies kan bij mensen met cognitieve problemen op deze manier zelfs een delier ontstaan.”

Een lichtzinnige omgang met lawaai

Het lijkt derhalve overbodig om te melden dat een gezond gehoor van eminent belang is. Toch gaan we vaak wat lichtzinnig om met het gehoor. Hard geluid is funest. Dat geldt vooral voor jongeren. Discotheekbezoek, mp3-spelers met koptelefoons, maar tegenwoordig ook uitstekende en krachtige geluidsapparatuur in auto’s teisteren het gehoor bijna dagelijks. Er is anderzijds gelukkig ook belangstelling om het gehoor te beschermen: in discotheken en tijdens popconcerten zijn soms geluiddempende oordopjes te koop.

Maar het gehoor is al ‘normaal’ aan slijtage onderhevig, we horen gewoon minder naarmate we ouder worden. Alles wat extra slijtage veroorzaakt moet zo veel mogelijk voorkomen worden. Want eenmaal beschadigd komt het gehoor ook niet meer terug, er is op dit moment geen curatieve geneeskundige methode om bestaande gehoorbeschadiging te repareren. Revalidatie, bijvoorbeeld in de vorm van hoortoestellen, bestaat uiteraard wel.

Wat is oorsuizen?

Oorsuizen of tinnitus kan worden veroorzaakt door aandoeningen die het gehoor aantasten, zoals de ziekte van Ménière, een ernstige (binnen)oorontsteking, otosclerose, beschadigingen door een klap op het oor of excessief gebruik van bepaalde stoffen of medicijnen. Alles wat leidt tot gehoorschade verhoogt de kans op oorsuizen.

“Oorsuizen wordt ook wel fantoomgeluid genoemd: het is het fenomeen dat je een geluid hoort, maar zonder dat er een geluidsbron is. Alhoewel het wel aan de definitie van hallucinatie voldoet, is het in principe geen psychiatrisch verschijnsel. Opvallend is dat er met het oor zelf meestal niet zo veel aan de hand is, het is dan ook een fenomeen met een functie dat optreedt in de hersenen”, legt Wagenaar uit.

“Het is eigenlijk een invulling van hetgeen je niet meer hoort. Oorsuizen is een poging van de hersenen om de informatiestroom van het gehoor compleet te maken. Iemand met gehoorverlies hoort bepaalde tonen niet, er zit als het ware een gat in de informatie, dat het brein gaat opvullen. Vanuit neuropsychologisch perspectief bezien lijkt het oorsuizen dan ook afkomstig uit het geheugen. Normaal gesproken doet het brein dat altijd al, maar neem je het niet waar. Uit het feit dat je het bij oorsuizen wel bewust waarneemt, kun je concluderen dat er ‘een gaatje’ in de auditieve informatie is dat opgevuld, ‘gecompleteerd’, moet worden én dat dat proces ineens hoorbaar is, en kennelijk met ‘ pijn en moeite’ gebeurt. Dat zegt iets over de overbelasting van het brein. Tinnitus is dus vooral een symptoom van overbelasting, die weliswaar kan komen omdat het gehoor beschadigd is, maar ook ergens anders vandaan kan komen.”

De oorzaken en impact van oorsuizen

Bij veel mensen is gehoorverlies de belangrijkste oorzaak van oorsuizen, maar die vlieger gaat zeker niet altijd op. Dan is er sprake van een psychische of lichamelijke overbelasting. Bij deze mensen komt uit onderzoek en een gehoortest vaak niet meer naar voren dan een reguliere slijtage van het gehoor. “In de reguliere zorg bestaat dan de neiging om te stoppen omdat er geen verklaring is, of het wordt toegeschreven aan het normale gehoorverlies als gevolg van ouder worden. Diagnostisch gezien zou het goed zijn om dan ook te kijken naar de psychische en lichamelijke conditie.”

Dat impliceert dat het oorsuizen in deze gevallen wel aanknopingspunten voor behandeling heeft en verminderd kan worden. Een belangrijke conclusie, want tinnitus kan behoorlijk invaliderend zijn. “Stel je iemand voor met een flinke burn-out. Die persoon kan tinnitus krijgen, waarmee hij naar een oorarts en/of audioloog gaat, maar die vindt niets. Hij moet maar met zijn oorsuizen leren leven. Intussen speelt de burn-out door, en iemand met dergelijke klachten ziet alles vaak somber in. Hij voelt zich al beroerd en krijgt er ook nog eens zo’n aandoening als oorsuizen bij. Door die emotionele reactie op de machteloosheid ten aanzien van oorsuizen wordt de burn-out alleen maar versterkt, wat de tinnitus weer versterkt. Dat is een neergaande spiraal die kan leiden tot ernstige psychiatrische verschijnselen. De tinnitus is het symptoom van een overbelasting, maar voor velen ook weer het begin van een nieuwe overbelasting.” En juist daar ligt een belangrijke rol voor de hulpverlening.

Behandeling in 3 stappen

Wagenaar pleit dan ook voor een behandeling van oorsuizen in drie stappen. Allereerst educatie: wat is er aan de hand en waarom krijgt iemand dit? Het inzichtelijk maken van dat mechanisme zorgt ervoor dat de emotionele reactie op tinnitus vermindert of neutraliseert. Daarna is het zaak om de voorafgaande oorzaak van de overbelasting aan te pakken en vervolgens om gevolgproblematiek te behandelen. “Als je die reactie negeert dan ontstaan er vaak psychische klachten en dan kan je behandelen wat je wil, het zal niet of nauwelijks werken door de aanhoudende stressbron. Natuurlijk is het lastig om rustig te blijven als je hier mee geconfronteerd wordt en dat kan alleen met intensieve neuropsychologische educatie als eerste stap van welk behandeltraject dan ook.”