Nudging: de gezonde keuze als de meest logische

Om een gezonde levensstijl te stimuleren, kan gebruik worden gemaakt van nudging. Dit is een methode waarbij subtiele aanpassingen worden gedaan in de omgeving waarin mensen een voedingskeuze maken. Hoewel klein en onopvallend, kunnen ze een grote impact teweegbrengen. Het principe sluit goed aan op de wijze waarop gedrag tot stand komt, aldus Ingrid Steenhuis, hoogleraar preventie en publieke gezondheid aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Mensen worden overspoeld met informatie en keuzemogelijkheden. Alleen al over voeding worden dagelijks tweehonderd beslissingen gemaakt. Het is dan ook onmogelijk om op al deze keuzemomenten te reflecteren.

Het gevolg is dat de meeste keuzes zijn gebaseerd op gewoontegedrag, aldus Steenhuis. Dit houdt in dat ze worden gestuurd door vorige beslissingen of bepaalde kenmerken in de omgeving. “Praten we over voeding, dan spelen onder meer de smaak, prijs, het gemak en de beschikbaarheid een belangrijke rol. Slechts een klein deel van de voedingsbesluiten is gestoeld op een rationele en bewuste overweging.”

De gezonde keuze automatiseren

Met deze kennis is de aanpak van nudging bedacht. Hierbij wordt door middel van kleine veranderingen de keuzearchitectuur of omgeving veranderd, waardoor de gezonde keuze de meest voor de hand liggende of logische wordt. Anders gezegd, de gewenste optie wordt met behulp van ‘nudges’ geautomatiseerd. Hierbij is het van belang dat ongezondere alternatieven niet moeten worden verboden, zegt Steenhuis. Deze blijven beschikbaar, maar worden op een minder toegankelijke en aantrekkelijke manier gepresenteerd. De keuzevrijheid moet te allen tijde gewaarborgd blijven.

Volgens het rapport ‘Wetenschappelijk kader Nudging in de publieke gezondheidszorg’ kunnen er verschillende typen nudges worden onderscheiden. Zo zijn er soorten die inspelen op de aantrekkelijkheid van de omgeving, zoals een aangepaste belichting of kleur op de wand. Daarnaast zijn er varianten die inspelen op de zogenoemde default waarbij de gezonde keuze tot de meest waarschijnlijke wordt gemaakt. Dit kan bijvoorbeeld door standaard water in plaats van frisdrank bij een menu aan te bieden. Ook zijn er nudges die betrekking hebben op de zichtbaarheid van een product, waarbij wordt uitgegaan van de gedachte dat het waarschijnlijker is dat mensen een bepaalde keuze maken wanneer deze meer in het oog springt. Een voorbeeld hiervan is het plaatsen van fruit op ooghoogte.

Toepassingen van nudging

Om het effect van de nudges te bestuderen, deed Steenhuis samen met collega’s onderzoek door een aantal hiervan in bedrijfsrestaurants toe te passen. Voorbeelden waren het vooraan positioneren van de meest gezonde producten, het gratis aanbieden van water en een veranderde verhouding tussen het gezonde en ongezonde aanbod. Fruit en groenten werden op een zichtbare plek gelegd en op de grond kwamen voetstapjes die richting de saladebar wezen. Al deze aanpassingen hadden het doel de gezonde keuze de meest logische te maken. En wat bleek? Niet alleen het fruit, maar ook de gezond belegde broodjes en 30+-kaas werden meer verkocht.

De nudges wierpen dus letterlijk hun vruchten af. Naast bedrijfsrestaurants, zouden dit soort aanpassingen ook kunnen worden doorgevoerd in de horeca, op scholen of in de sportkantine, aldus Steenhuis. Maar ook de thuissituatie is er één waar zogenoemde ‘zelf-nudges’ tot een gezondere keuze zouden kunnen leiden. Denk bijvoorbeeld aan de inrichting van de keuken of de inhoud van de voorraadkasten. Over het algemeen geldt dat hoe ruimer de voorraad is, hoe sneller en meer dit zal worden geconsumeerd. Daarnaast kan iemand ervoor kiezen om de snoeppot in de kast te leggen in plaats van in het zicht. En ook de grootte van het servies kan een rol spelen. “Al deze kleine aanpassingen kunnen helpen om minder snel ongezond te eten.”

Nudging als oplossing

Is met nudging dan de sleutel naar een gezondere maatschappij gevonden? Veel van de onderzoeken laten positieve effecten zien en tonen aan dat de kleine aanpassingen een grote invloed kunnen uitoefenen. Maar of er sprake is van een heilige graal valt te betwijfelen. Nudging vormt een goede bijdrage en zorgt voor een betekenisvolle zet in de juiste richting, maar dit betekent niet dat er verder geen stappen meer ondernomen hoeven te worden. Zo zou de overheid een taks op frisdranken kunnen implementeren of gratis water in restaurants kunnen standaardiseren. “Als dat soort zaken gerealiseerd zouden kunnen worden in combinatie met nudging-strategieën, zouden we een heel eind kunnen komen.” Daarbij bestaan nog altijd twijfels over de ethische aspecten van de strategie. Zo zou het de individuele keuzevrijheid aantasten en vragen oproepen over de autonomie om ‘zelf’ te kunnen kiezen.

Volgens Steenhuis is het echter slechts een kleine groep die zich hierover uitspreekt. Het is vooral van belang dat mensen goed geïnformeerd worden en de bedoeling van de nudges moeten kunnen achterhalen, zegt ze. Onderzoek heeft laten zien dat de effectiviteit van de aanpak hierdoor niet wordt aangetast. Daarbij denken veel mensen nog steeds dat hun keuzes autonome beslissingen zijn, terwijl uit onderzoek duidelijk naar voren komt dat dit niet zo is, legt Steenhuis uit. Iedereen wordt beïnvloed, of het nou in de supermarkt is, in het bedrijfsrestaurant of op straat. Dus waarom niet een duwtje in de goede richting geven? “Nudges zijn een prima manier om de samenleving minder obesogeen te maken. Zolang er maar voldoende duidelijkheid en transparantie over bestaat.”